fot.: journalijrrc.com

Wpływ szczepionki BNT162b2 mRNA COVID-19 na układ krążenia u młodzieży

tłumaczenie: wrzeczysamej

Suyanee Mansanguan¹, Prakaykaew Charunwatthana², Watcharapong Piyaphanee², Wilanee Dechkha- jorn³, Akkapon Poolcharoen⁴ i Chayasin Mansanguan⁵.

1. Szpital Adulyadej im. Humibola, Bangkok, Tajlandia

2. Oddział Klinicznej Medycyny Tropikalnej, Wydział Medycyny Tropikalnej, Uniwersytet Mahidol, Bangkok, Tajlandia

3. Zakład Patologii Tropikalnej, Wydział Medycyny Tropikalnej, Uniwersytet Mahidol, Bangkok, Tajlandia

4. Samitivej Srinakarin Hospital, Bangkok, Thailand

5. Korespondencyjnie: chayasin.man@mahidol.ac.th (CM)

NOTA OD TŁUMACZA

W niniejszym artykule znalazło się stwierdzenie, iż szczepienie COVID-19 mRNA daje wyjątkowo korzystne wyniki i powinno być zalecane u młodzieży. Wyspecjalizowane czasopisma medyczne i naukowe żądają, aby taka wzmianka się znalazła – pod rygorem nie zamieszczenia publikacji. Ponieważ jest ona artykułem naukowym, wszelkie zmiany, skróty i jakakolwiek ingerencja w oryginalny tekst mogłaby naruszać prawa autorskie, zdecydowano się na zamieszczenie tłumaczenia tekstu w pełnym brzmieniu, pozostawiając opinię co do zasadności i prawdziwości tych stwierdzeń Czytelnikowi.

Streszczenie:

W omówionych poniżej badaniach skupiono się na skutkach sercowo-naczyniowych, zwłaszcza na zapaleniu mięśnia sercowego i osierdzia, po wstrzyknięciu szczepionki BNT162b2 mRNA COVID-19 (Pfizer/BioNTech – przyp. tłum.) u tajskich nastolatków. Prospektywne badanie kohortowe objęło uczniów w wieku 13-18 lat z dwóch szkół, którzy otrzymali drugą dawkę szczepionki BNT162b2 mRNA COVID-19. Dane, w tym dane demograficzne, objawy, parametry życiowe, EKG, echokardiografia i enzymy sercowe, zostały zebrane w badaniach podstawowych, odpowiednio: w dniu 3, w dniu 7 i w dniu 14 (opcjonalnie) za pomocą formularzy rejestru przypadków.

Do badania zakwalifikowano 314 uczestników, z których 13 utraciło zdolność do udziału w dalszych badaniach, pozostawiając 301 uczestników do pełnej analizy.

Najczęstsze zaburzenia ze strony układu sercowo-naczyniowego to:

§ tachykardia (7,64 proc.),

§ duszność (6,64 proc.),

§ kołatanie serca (4,32 proc.),

§ ból w klatce piersiowej (4,32 proc.),

§ nadciśnienie (3,99 proc.).

Siedmiu uczestników (2,33 proc.) wykazywało co najmniej jeden podwyższony biomarker sercowy lub pozytywne wyniki badań laboratoryjnych. Tzw. efekty sercowo-naczyniowe stwierdzono u 29,24 proc. pacjentów, począwszy od tachykardii, kołatania serca i zapalenia mięśnia sercowego. Zapalenie mięśnia sercowego potwierdzono u jednego pacjenta po szczepieniu. U dwóch pacjentów podejrzewano zapalenie osierdzia, a u czterech subkliniczne zapalenie mięśnia sercowego.

Wnioski:

Wpływ szczepienia preparatem BNT162b2 mRNA COVID-19 firmy Pfizer/BioNTech na układ sercowo-naczyniowy u młodzieży obejmował: tachykardię, kołatanie serca i zapalenie mięśnia sercowego. Obraz kliniczny zapalenia mięśnia sercowego po szczepieniu był zazwyczaj łagodny, a wszystkie przypadki uległy całkowitemu wyleczeniu w ciągu 14 dni. Autorzy wnioskują, by młodzież otrzymująca szczepionki z mRNA była monitorowana pod kątem wystąpienia działań niepożądanych.

Numer w rejestrze badań klinicznych: NCT05288231

Słowa kluczowe: BNT162b2 mRNA szczepionki COVID-19; szczepionka COVID-19; efekty sercowo-naczyniowe; zapalenie mięśnia sercowego; młodzież; Tajlandia

1. Wprowadzenie

W grudniu 2020 roku amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (FDA) wydała warunkowe pozwolenie na awaryjne użycie (EUA) szczepionki mRNA firmy Pfizer/BioNTech (BNT162b2) w celu zapobiegania chorobie COVID-19. Badania kliniczne (deklarowane przez producenta – przyp. tłum.) wykazały, że skuteczność szczepionki wynosi 95 proc., a jej profil bezpieczeństwa jest dobry, podobny do innych szczepionek.^[1-4] Reakcje systemowe na szczepionkę, które zwykle były łagodne i przemijające, zgłaszano częściej wśród młodszej populacji i częściej po drugiej dawce.^[1-2,5]

Historycznie rzecz biorąc, poszczepienne zapalenie mięśnia sercowego było zgłaszane jako rzadkie zdarzenie adwersyjne po szczepieniach, zwłaszcza po szczepieniu przeciwko ospie wietrznej^[4], grypie i WZW typu B. W populacji ogólnej zapalenie mięśnia sercowego jest rozpoznawane u około 10-20 osób na 100 000 rocznie^[6], częściej i w młodszym wieku występuje ono u mężczyzn niż u Kobiet.^[7]

Największa zgłoszona częstość występowania zapalenia mięśnia sercowego w wyniku szczepienia wystąpiła po drugiej dawce szczepionki mRNA COVID-19 i dotyczyła głównie młodych mężczyzn.^[8-10] W większości tych przypadków objawy rozwijały się w ciągu pierwszego tygodnia, zwykle 2-4 dni po szczepieniu. Rokowanie dla chorych na zapalenie mięśnia sercowego jest różne, w zależności od etiologii.^[11]

W okresie przed szczepieniem COVID-19 (1990-2018) spośród 620 195 zgłoszeń złożonych w Systemie Zgłaszania Niepożądanych Zdarzeń Poszczepiennych (Vaccine Adverse Event Reporting System - VAERS) 0,1 proc. było przypisane do zapalenia mięśnia sercowego. Spośród tych zgłoszeń zapalenia mięśnia sercowego 79 proc. dotyczyło mężczyzn.^[12] VAERS jest jednak przede wszystkim systemem wykrywania i generowania sygnałów bezpieczeństwa i nie może być wykorzystany do ustalenia, czy szczepionka spowodowała zdarzenia niepożądane.^[13]

Ostatnio komitet doradczy Centrum Kontroli i Zapobiegania Chorobom (Centers for Disease Control and Prevention - CDC) ds. praktyk immunizacyjnych zidentyfikował prawdopodobny związek między dwiema szczepionkami przeciwko COVID-19 mRNA i dotyczy to preparatów firm Pfizer-BioNTech oraz Moderna, a przypadkami zapalenia mięśnia sercowego i osierdzia.^[14-16] W przypadku układu sercowo-naczyniowego odnotowano 4 863 zdarzenia (odczyny) niepożądane wśród pacjentów, którzy otrzymali szczepionkę BNT162b2 mRNA COVID-19.

Częstymi zdarzeniami obserwowanymi podczas stosowania badanych szczepionek były: tachykardia (16,41 proc.), rumień (12,17 proc.), zwiększenie częstości akcji serca (9,03 proc.), nadciśnienie (5,82 proc.) i niedociśnienie (3,6 proc.).^[13]

Mimo że odnotowano zdarzenia sercowo-naczyniowe związane ze szczepionką COVID-19, nie ustalono jeszcze związku przyczynowego, ponieważ takie zdarzenia niepożądane ze strony układu sercowo-naczyniowego są również powszechne wśród ogółu społeczeństwa, które nie jest objęte interwencją.^[13]

W omawianym badaniu, przeprowadzonym podczas realizacji narodowej kampanii szczepień młodzieży w Tajlandii, starano się scharakteryzować, sklasyfikować i ocenić dynamikę czynności serca i nieprawidłowości elektrokardiograficzne (EKG) po szczepieniu BNT162b2 mRNA COVID-19, aby zrozumieć i zidentyfikować zaburzenia sercowo-naczyniowe, które mogą przewidywać powikłania kardiologiczne za pomocą seryjnych badań echokardiograficznych, EKG i biomarkerów sercowych w celu wczesnego wykrycia przypadków subklinicznego zapalenia mięśnia sercowego.

2. Materiały i metody

2.1. Projekt badania

Omawiane w niniejszym artykule prospektywne badanie kohortowe skupiło się na dorastających uczniach ze szkoły Kong Thabbok Upatham Changkol Kho So Tho Bo i szkoły Wachirathamsatit, którzy otrzymali drugą dawkę szczepionki BNT162b2 mRNA COVID-19. Do badania włączono osoby, które były:

(1) w wieku 13-18 lat,

(2) mężczyźni lub kobiety oraz

(3) otrzymały pierwszą dawkę szczepionki BNT162b2 mRNA COVID-19 -

- bez poważnego zdarzenia niepożądanego.

Z badania wykluczono pacjentów, u których w wywiadzie występowała kar- diomiopatia, gruźlicze zapalenie osierdzia lub zaciskające zapalenie osierdzia oraz ciężka reakcja alergiczna na szczepionkę COVID-19. Badania laboratoryjne obejmowały biomarkery sercowe [troponina-T, zespół kinazy kreatynowej (CK-MB)], EKG oraz badanie echokardiograficzne podczas trzech wizyt klinicznych [Baseline, Dzień 3, Dzień 7 i Dzień 14 (opcjonalnie dla osób z mani- festacją serca)] po otrzymaniu drugiej dawki szczepionki BNT162b2 mRNA COVID-19. Dane uczestników, w tym dane demograficzne, prezentacja kliniczna i wyniki badań laboratoryjnych, zostały zapisane w uprzednio zdefiniowanym formularzu rejestru przypadków.

Potencjalni uczestnicy w szkołach Kong Thabbok Upatham Changkol Kho So Tho Bo i Wachirathamsatit zostali poinformowani o badaniu listem poleconym, a następnie zorganizowano spotkanie online dla rodziców i uczniów w celu rozważenia możliwości udziału w badaniu. Zainteresowanym rodzicom przekazano dokumenty świadomej zgody, które mieli przynieść do badacza zespołu podczas zapisów. Badanie przeprowadzono w dniach od 3 listopada do 7 grudnia 2021 roku.

2.2. Karta dziennika

Wszyscy uczestnicy omawianego badania otrzymali kartę dziennika, w której zapisywano objawy sercowe, takie jak ból w klatce piersiowej lub kołatanie serca. Uczestnicy, u których wystąpiły objawy sercowo-naczyniowe lub skutki uboczne szczepionki, mogli zadzwonić do głównego badacza i zostać przekazani telefonicznie do zespołu medycznego w Szpitalu Chorób Tropikalnych w celu dokonania oceny ich stanu. Jeśli u uczestnika wystąpiły nieprawidłowe wyniki EKG, badania echokardiograficznego lub zwiększone stężenie enzymów sercowych, główny badacz umawiał pacjentów na badania kontrolne - zgodnie z protokołem - oraz na ocenę laboratoryjną w dniu 14.

2.3. Definicja objawów sercowych

W omawianym badaniu manifestacja kardiologiczna została zdefiniowana jako jedna lub więcej z następujących i są to:

1) nadciśnienie tętnicze/nadciśnienie tętnicze,

2) tachykardia/bradykardia,

3) palpitacja,

4) blok odnogi pęczka Hisa,

5) nieprawidłowe EKG lub nieprawidłowy rytm lub zmiana EKG,

6) dysfunkcja rozkurczowa,

7) zmniejszona frakcja wyrzutowa,

8) podwyższenie przynajmniej jednego biomarkera sercowego (troponina-T, CK- MB)/zapalenie mięśnia sercowego,

9) ból w klatce piersiowej/zapalenie osierdzia,

10) duszność/ortopnea,

11) wstrząs/wstrząs kardiogenny

2.4. Definicja zapalenia mięśnia sercowego^[17]

Kryteria diagnostyczne: Zapalenie mięśnia sercowego klasyfikowano jako przypadki prawdopodobne lub przypadki potwierdzone. Pacjentami z zapaleniem mięśnia sercowego były osoby, u których stwierdzono obecność lub pogorszenie więcej niż jednego z następujących objawów klinicznych:

1) ból, ucisk lub dyskomfort w klatce piersiowej;

2) duszność, brak tchu lub ból przy oddychaniu;

3) kołatanie serca; lub

4) omdlenia oraz więcej niż jedno nowe stwierdzenie:

a) poziom troponiny powyżej górnej granicy normy;

b) nieprawidłowe EKG lub monitorowanie rytmu zgodne z zapaleniem mięśnia sercowego;

c) nieprawidłowa czynność serca lub ruchy ścian w badaniu echokardiograficznym;

d) wyniki badania rezonansu magnetycznego serca (cMRI) tożsame z zapaleniem mięśnia sercowego i brak możliwej do zidentyfikowania przyczyny objawów i wyników.

2.5. Definicja zapalenia osierdzia^[17]

Kryteria diagnostyczne zapalenia osierdzia obejmowały nową obecność lub pogorszenie więcej niż dwóch z następujących cech klinicznych:

1) ostry ból w klatce piersiowej;

2) tarcie osierdzia w badaniu;

3) nowe uniesienie odcinka ST lub obniżenie odcinka PR w EKG; oraz

4) wysięk osierdziowy w badaniu echokardiograficznym lub cMRI.

2.6. Enzymy sercowe

Poziomy wysokoczułej troponiny sercowej (HS-cTnT) i izoenzymu CK-MB oznaczono u wszystkich uczestników badania na początku oraz w dniu 3, 7 i 14 (opcjonalnie) po szczepieniu drugą dawką.

§ HS-cTnT mierzono za pomocą testu Elecsys troponiny-T hs (Roche Diagnostics, Mannheim, Niemcy).

§ Poziomy w surowicy > 14 ng/L uważano za podwyższone.

§ CK-MB mierzono również za pomocą testu immunologicznego elektrochemiluminescencji z Elecsys CK-MB (Roche Diagnostics, Mannheim, Niemcy).

§ Poziomy CK-MB w surowicy > 6,22 ng / mL u mężczyzn i >4,88 ng / mL u kobiet były uważane za podwyższone.

§ Poziom CRP > 5 mg/L uznawano za podwyższony. OB > 20 mm/godz. uznano za podwyższone.

§ Wszystkie badania w trakcie badania były wykonywane przez techników szpitalnych.

2.7. Protokół badania echokardiograficznego

Echokardiogramy podczas badania były rejestrowane za pomocą platformy ultrasonograficznej Vivid E9 (GE Healthcare, Chicago, IL, USA). Wszystkie obrazy echokardiograficzne były rejestrowane i przeglądane przez dwóch kardiologów. Rutynowe dwuwymiarowe badanie echokardiograficzne oraz kolorowe obrazowanie metodą Dopplera wykonywano w standardowych projekcjach przymostkowych w osi długiej, podmostkowych oraz koniuszkowych czterojamowych. Pomiar ścian i wymiarów lewej komory wykonywano zgodnie z wytycznymi Amerykańskiego Towarzystwa Kardiologicznego. Prędkość fali dopplerowskiej (szczytowa prędkość fali E i A) mierzono w projekcji koniuszkowej czterojamowej z próbką umieszczoną na zastawce mitralnej.

Odnotowywano obecność płynu w osierdziu oraz inne cechy anatomiczne i czynnościowe. Badania echokardiograficzne wykonywano w linii podstawowej oraz w dniu 3, 7 i 14 (opcjonalnie) po drugiej dawce szczepionki BNT162b2 mRNA COVID-19.

2.8. Obliczanie wielkości próby

W celu obliczenia szacunkowej wielkości próby wykorzystaliśmy szacunkową częstość występowania, opisaną w poprzednim badaniu, w którym stwierdzono, że częstość występowania objawów kardiologicznych wśród pacjentów, którzy otrzymali szczepionkę COVID-19 wynosi 4,6 proc.^[18].

Na podstawie wielkości populacji 1 000 uczniów po pierwszej dawce szczepionki BNT162b2 mRNA COVID-19 obliczono, że minimalna wielkość próby wynosząca 297 w opisywanym badaniu będzie wystarczająca do określenia poszczepiennych skutków sercowo-naczyniowych, z błędem 2 proc., przy 95 proc. przedziale ufności. Spodziewaliśmy się, że 5 proc. pacjentów może zostać wyłączonych z badań w trakcie obserwacji lub zrezygnować z badania przed jego zakończeniem.

2.9. Analiza statystyczna

Wszystkie opisane w niniejszej pracy dane analizowano za pomocą programu SPSS wersja 18 (IBM Corp., Armonk, NY, USA).

Zmienne kategoryczne zostały podsumowane i wyrażone jako częstości i procenty.

Zmienne ilościowe zostały przedstawione jako średnia ± SD. Test Chi-kwadrat lub dokładny test Fishera zostały użyte do oceny różnic między grupami, odpowiednio. Dla wszystkich analiz, P < 0,05 uznano za statystycznie istotne.

3. Wyniki

Do omawianego w niniejszej publikacji badania włączono łącznie 314 uczestników, spośród których 13 zostało wykluczonych z analizy z powodu braku możliwości podejmowania dalszej ich obserwacji. Pozostałych 301 uczestników badania włączono do zbioru analiz, co przedstawia ryc. 1.

Ryc. 1. Schemat przebiegu badania: CK-MB - kinaza kreatynowa w zespole mięśnia sercowego; EKG - Elektrokardiograf; Trop-T - Troponina-T.

3.1. Charakterystyka badanej populacji

Średni wiek uczestników badania wynosił 15 lat (odchylenie standardowe (SD) 1,6 roku; zakres 13-18 lat). Spośród 301 uczestników 202 (67,1 proc.) było płci męskiej. Wszyscy uczestnicy byli zdrowi i bez żadnych nietypowych objawów przed otrzymaniem drugiej dawki szczepionki. U większości uczestników (257/301, 85,38 proc.) nie ujawniono chorób podstawowych. U 44 osób występowały choroby współistniejące, w tym alergiczny nieżyt nosa, astma, talasemia (niedokrwistość tarczowatokrwinkowa – przyp. tłum.) i niedobór G6PD (fawizm - niedobór dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej – przyp. tłum.). Nie stwierdzono istotnych różnic w charakterystyce klinicznej pomiędzy grupą 13-15-letnią a starszą młodzieżą w opisywanej kohorcie badawczej. Charakterystykę kliniczną wszystkich 301 uczestników badania przedstawiono w tabeli 1.

W okresie obserwacji, po otrzymaniu drugiej dawki szczepionki, dwóch pacjentów było hospitalizowanych, a jeden pacjent był nadzorowany na oddziale intensywnej terapii podczas hospitalizacji, głównie w celu obserwacji arytmii. Średnia długość pobytu w szpitalu wynosiła 4,5 dnia (zakres 2-7). Żaden z uczestników nie zmarł, nie wymagał wentylacji mechanicznej ani nie wymagał wsparcia inotropowego.

Tabela 1. Charakterystyka kliniczna 301 nastolatków po drugim szczepieniu preparatem przeciwko COVID-19.

Charakterystyka	Ogółem (n=301) 13-15 y (n=207) 16-18 y (n=94)					Wartość p
wiek w latach	15 ± 1.6	14 ± 0.8		17 ± 0.7		-
BMI (kg/m2)	21 ± 5.0	20 ± 4.8		22 ± 5.2		.017
Płeć męska, n (proc.)	202 (67.1)	110 (53.1)		92 (97.9)		<.0001
Choroba podstawowa n (proc.)	44 (14.6)	31 (15.0)		13 (13.8)		.795
Alergiczny nieżyt nosa	24 (8.0)	17 (8.2)		7 (7.4)		.813
Astma	7 (2.3)	5 (2.4)		2 (2.1)		.869
Cecha talasemii	5 (1.7)	3 (1.4)		2 (2.1)		.688
Niedobór G6PD	4 (1.3)	3 (1.4)		1 (1.1)		.782
Zaburzenia uwagi i koncentracji	1 (0.3)	1 (0.5)		0		.500
Epilepsja	1 (0.3)	1 (0.5)		0		.500
Migrena	1 (0.3)	1 (0.5)		0		.500
Tyreotoksykoza	1 (0.3)	0		1 (1.1)		.500
Objawy, n (proc.)
Gorączka	50 (16.6)	30 (14.5)		20 (21.3)		.093
Palpitacje	12 (4.0)	10 (4.8)		2 (2.1)		.268
Ból w klatce piersiowej	8 (2.7)	5 (2.4)		3 (3.2)		.699
Duszność	19 (6.3)	16 (7.7)		3 (3.2)		.134
Bóle głowy	35 (11.6)	27 (13.0)		8 (8.5)		.257
Wyniki badań laboratoryjnych
Troponina-T w ng/L	5.6 ± 2.5		5.4 ± 2.5		5.9 ± 2.5		.112
CK-MB w ng/mL	1.4 ± 0.9		1.4 ± 0.9		1.5 ± 0.9		.473
Leczenie w szpitalu i jego przebieg
Niesteroidowe leki przeciwzapalne n (proc.)	3 (1.0)	1 (0.5)		2 (2.1)		.178
Hospitalizacja n (proc.)	2 (0.7)	0		2 (2.1)		.035
Przyjęcie na oddział intensywnej terapii n (proc.)	1 (0.3)	0		1 (1.1)		.138

*Statystycznie istotne (test Chi-square):

BMI Body mass index (Wskaźnik masy ciała);

CK-MB - creatine kinase- myocardial band (kinaza kreatynowa - zespół mięśnia sercowego);

NSAIDS - nonsteroidal anti-inflamm drugs (niesteroidowe leki przeciwzapalne);

Trop-T - Troponina-T.

3.2. Wyniki badań układu sercowo-naczyniowego

Zdarzenia niepożądane ze strony układu krążenia obserwowane podczas badania to: tachykardia (7,64 proc.), duszność (6,64 proc.), kołatanie serca (4,32 proc.), ból w klatce piersiowej (4,32 proc.) i nadciśnienie tętnicze (3,99 proc.).

Pięćdziesięciu czterech pacjentów po odstawieniu leku miało nieprawidłowe elektrokardiogramy (z przewagą tachykardii zatokowej lub arytmii zatokowej).

U wszystkich 54 z nich stwierdzono prawidłową frakcję wyrzutową lewej komory. U trzech pacjentów stwierdzono minimalny wysięk w osierdziu.

U jednego pacjenta, u którego rozpoznano zapalenie mięśnia sercowego Badanie cMRI wykazało wyniki zgodne z podostrym zapaleniem mięśnia sercowego (brak dowodów na obrzęk mięśnia sercowego z dowodami na niedokrwienne opóźnione wzmocnienie na ścianie bocznej i wzmocnienie okołokardialne na ścianie dolnej) – co przedstawiono na rycinie 2A,2B,2C.

Ponadto, kontrolne cMRI wykonane pięć miesięcy później nie wykazało dowodów na obrzęk mięśnia sercowego, opóźnione wzmocnienie mięśnia sercowego lub włóknienie mięśnia sercowego. Zauważalne jest ustąpienie zapalenia mięśnia sercowego, co przedstawia ryc. 2D,2E,2F.

W badaniu echokardiograficznym stwierdzono dwupłatkową zastawkę aortalną oraz poszerzoną zatokę wieńcową z przetrwałej lewej żyły głównej górnej.

U sześciu chorych stwierdzono wypadanie płatka zastawki mitralnej, a u sześciu nadciśnienie tętnicze (HTN).

Trzech pacjentów z rozpoznaniem zapalenia mięśnia sercowego i osierdzia było leczonych niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi.

Ryc. 2.

A-F: cMRI ilustrujące LGE (Late gadolinium enhancement) - Późne wzmocnienie gadolinowe u pacjenta z podostrym zapaleniem mięśnia sercowego w momencie rozpoznania (A,B,C) i 5 miesięcy po rozpoznaniu (D,E,F).

cMRI (Cardiac Magnetic Resonance Imaging) - Obrazowanie serca rezonansem magnetycznym;

LGE (Late gadolinium enhancement) - Późne wzmocnienie gadolinowe;

NSAIDs (Nonsteroidal anti-inflammatory drugs) - Niesteroidowe leki przeciwzapalne stosowane przez 2 tygodnie bez objawów resztkowych i w pełnej obserwacji.

Pacjentów prezentujących zapalenie mięśnia sercowego (myopericarditis), subkliniczne zapalenie mięśnia sercowego i zapalenie osierdzia przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Prezentacja z zapaleniem mięśnia sercowego, subklinicznym zapaleniem mięśnia sercowego i zapaleniem osierdzia po szczepieniu drugą dawką.

Zmienna	Wartość
Obecne objawy i oznaki - nr /ogółem ilość (proc.) Ból w klatce piersiowej Dyskomfort w klatce piersiowej	3/7 (42.86) 3/7 (42.86)
Wysięk osierdziowy	3/7 (42.86)
Gorączka	4/7 (57.14)
Ból głowy	2/7 (28.57)
Palpitacje Duszności	1/7 (14.29) 1/7 (14.29)
Parametry życiowe w dniu wystąpienia objawów (średnia ± SD)
Temperatura w °C Ciśnienie krwi w mmHg	36.4 ± 0.4
Skurczowe	114.9 ± 10.9
Rozkurczowe	70.7 ± 7.8
Tętno /min	92.71 ± 21.3
Wstrząs – liczba / liczba ogółem (proc.)	0/7 (0)
Wyniki badań elektrokardiograficznych - liczba ogółem (proc.)
W normie	1/7 (14.29)
Rytm zatokowy z arytmią zatokową	2/7 (28.57)
Rozproszone uniesienie odcinka ST z depresją PR	1/7 (14.29)
Arytmia zatokowa z przedwczesny, skurczem przedsionka	1/7 (14.29)
Tachykardia zatokowa	1/7 (14.29)
Przedwczesne zatrzymanie przedsionkowe	1/7 (14.29)
Wartości laboratoryjne Podwyższona Troponina-T	5/7 (71.43)
Prowadzone leczenie	4/7 (57.14) 1/7 (14.29) 0/7 (0) 0/7 (0)
Przyjęcie na oddział intensywnej terapii arytmii
Potrzeba zastosowania inotropu lub wazopresora Śmierć
Leczenie w szpitalu i jego przebieg	3/7 (42.86)
Ibuprofen (NSAIDS – niesteroidowy lek przeciwzapalny)	3/7 (42.86)

* Dane podano jako odsetek (proc.) i średnie ± odchylenia standardowe:

°C (stopień Celsjusza);

NSAIDS (niesteroidowe leki przeciwzapalne);

PAC (przedwczesne zatrzymanie przedsionkowe.

3.3. Ocena pacjentów z podwyższonymi biomarkerami lub dodatnimi ocenami laboratoryjnymi

W prowadzonej, przedstawianej w niniejszym artykule obserwacji badawczej stwierdzono, iż siedmiu pacjentów miało podwyższone biomarkery lub dodatnie wyniki badań laboratoryjnych. Najczęstszym objawem był ból w klatce piersiowej, a następnie dyskomfort w klatce piersiowej, gorączka i ból głowy. Oceniono trzech pacjentów w wieku 13-18 lat, którzy zgłosili się z bólem w klatce piersiowej i podwyższeniem biomarkerów. Wszyscy trzej zgłosili się 24-48 godzin po otrzymaniu drugiej dawki szczepionki. Czterech pacjentów nie miało objawów, jednak miało podwyższony poziom cTnT (szczytowy poziom 15,44-38,68 ng/L; normalny poziom <14 ng/L). Charakterystykę pacjentów z podwyższonymi biomarkerami lub pozytywnymi ocenami laboratoryjnymi przedstawiono w tabeli 3. Wszyscy pacjenci byli to chłopcy i mieli oni nieprawidłowy zapis elektrokardiogramu, zwłaszcza tachykardię zatokową. U wszystkich pacjentów przebieg kliniczny był łagodny.

Tabela 3. Charakterystyka pacjentów z podwyższonym poziomem biomarkerów lub pozytywnymi ocenami laboratoryjnymi.

CRP - białko C-reaktywne;

ESR - wskaźnik sedymentacji erytrocytów;

CK-MB - pasmo kinazy kreatynowej;

LVEF - frakcja wyrzutowa lewej komory serca.

3.4. Ocena pacjentów, u których po szczepieniu wystąpiły nieprawidłowości w EKG

Po szczepieniu w badaniu EKG stwierdzono, że spośród 301 pacjentów 247 (82,06 proc.) miało prawidłowy rytm zatokowy, natomiast nieprawidłowy wynik EKG odnotowano u 54 pacjentów (17,94 proc.) (tab. 4). Najczęstszym nieprawidłowym wynikiem EKG był rytm zatokowy z arytmią zatokową (7,31 proc.), następnie tachykardia zatokowa (6,64 proc.) i bradykardia zatokowa (1,33 proc.). Spośród dwóch pacjentów z nieprawidłowym rytmem, u jednego stwierdzono rytm ucieczkowy węzłowy, a u jednego ektopowy rytm przedsionkowy. Arytmię obserwowano jako przedwczesne skurcze komorowe u dwóch pacjentów (0,66 proc.), a u trzech (1 proc.) przedwczesne skurcze przedsionkowe. W jednym przypadku (0,33 proc.) stwierdzono dif- fuzję uniesienia ST z depresją PR.

Tabela 4. Wynik badania elektrokardiograficznego po szczepieniu drugą dawką.

Rytm	Liczba
	(N = 301)
Prawidłowy rytm zatokowy	247
	(82,06 proc.)
Rytm zatokowy z arytmią zatokową	22
	(7,31 proc.)
Tachykardia zatokowa	20
	(6,64 proc.)
Bradykardia zatokowa	4
	(1,33 proc.)
Przedwczesny skurcz przedsionków (PAC)	3
	(1 proc.)
Przedwczesny skurcz komorowy (PVC)	2
	(0,66 proc.)
Rytm uciekający z komory	1
	(0,33 proc.)
Ektopowy rytm przedsionkowy	1
	(0,33 proc.)
Rozproszone uniesienie ST z depresją PR	1
	(0,33 proc.)

Dane zostały przedstawione w procentach (proc.):

PAC - przedwczesny skurcz przedsionkowy;

PVC - przedwczesny skurcz komorowy.

3.5. Ocena pacjentów z seryjnymi wynikami badań echokardiograficznych

Wszyscy uczestnicy przeszli kontrolne badanie echokardiograficzne w linii podstawowej, dniu 3, dniu 7 i dniu 14 (opcjonalnie). Nie było istotnych różnic między wynikami echokardiograficznymi według dnia badania, jak pokazano w Tabeli 5.

Tabela 5. Porównanie funkcji serca w dniu badania podstawowego (D0), dzień 3 po drugiej dawce szczepionki (D3) i dzień 7 po drugiej dawce szczepionki (D7).

Czynność serca	Dzień 9	Dzień 3	Dzień 7	Wartość p
	D0	D3	D7	D0 vs D3	D0 vs D7	D3 vs D7
IVSD	1,18 ±4,83	0,99 ±1,51	0,93 ±1,32	,508	,383	,596
śednia ± SD
LVIDd	4,43 ±3,22	4,34 ±3,02	4,81 ±5,02	,735	,209	,168
średnia ± SD
LVPWd	0,9 6±0,67	0,91 ±0,81	1,28 ±5,16	,431	,299	,234
średnia ± SD
LVIDs	2,64 ±1,65	2,85 ±2,82	2,60 ±0,5	,250	,730	,128
średnia ± SD
LVEF	68,68 ±9,27	68,21 ±9,18	68,30 ±8,56	,490	,585	,878
średnia ± SD
Prędkość fali E przepływu MV	99,32 ±18,77	98,98 ±20,47	99,93 ±21,05	,791	,773	,391
średnia ± SD
Prędkość fali A w przepływie MV	53,37 ±16,10	52,39 ±15,39	51,23 ±16,18	,432	,046	,217
średnia ± SD
Prędkość fali E pierścienia MV	2,11 ±1,28	2,03 ±0,63	2,06 ±1,18	,281	,632	,653
średnia ± SD
e'	0,12 ±0,05	0,13 ±0,10	0,18 ±0,55	,227	,097	,065
średnia ± SD
E/e'	8,33 ±2,63	8,22 ±2,03	9,29 ±8,27	,551	,277	,125
średnia ± SD
a'	0,08 ±0,06	0,08 ±0,04	0,16 ±0,79	,393	,201	,091
średnia ± SD

*Dane przedstawiono jako średnie ± odchylenia standardowe, p-wartości odpowiadają sparowanym testom t,

a' - a', late (atrial) diastolic mitral annular velocity [Późnorozkurczowa (przedsionkowa) prędkość pierścienia mitralnego];

e' - early diastolic mitral annular velocity (wczesnorozkurczowa prędkość pierścienia mitralnego);

E/e' – ratio of peak early mitral inflow velocity to early diastolic mitral annular velocity (Stosunek szczytowej prędkości wczesnego napływu mitralnego do prędkości wczesnego rozkurczu pierścienia mitralnego);

IVSD - Interventricular septal end diastole (Rozkurcz końcowy przegrody międzykomorowej);

LVEF – left ventricular ejection fraction (Frakcja wyrzutowa lewej komory);

LVIDS - Left ventricular internal diameter end systole (Wewnętrzna średnica lewej komory pod koniec skurczu);

LVIDd - Left ventricular internal diameter end diastole (Wewnętrzna średnica lewej komory pod koniec rozkurczu);

LVPWd - Left ven- tricular posterior wall end diastole (Tylna ściana lewej żyły pod koniec rozkurczu);

MV - mitral valve (zastawka mitralna),

Dyskusja

Omawiane w tym artykule prospektywne badanie kohortowe koncentruje się na skutkach szczepienia preparatem BNT162b2 mRNA na układ sercowo-naczyniowy. Immunizacja przeciwko zakażeniu COVID-19 za pomocą szczepionek mRNA jest nową technologią/^[19]

10 maja 2021 roku amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków [Food and Drug Administration (FDA)] rozszerzyła stosowanie szczepionki Pfizer/BioNTech o młodzież w wieku 1215 lat.^[20]

W okresie tzw. pandemii COVID-19 szczególne obawy budzi ryzyko zapalenia mięśnia sercowego po iniekcji szczepionki mRNA, zwłaszcza u młodzieży płci męskiej. W lipcu 2021 roku Centrum Kontroli i Zapobiegania Chorobom (Centers for Disease Control and Prevention - CDC) poinformowało o związku między szczepionkami COVID-19 mRNA a podejrzanymi przypadkami zapalenia mięśnia sercowego i osierdzia.

Odsetek zachorowań na zapalenie mięśnia sercowego/zapalenie osierdzia po szczepionce COVID-19 mRNA wynosił zaledwie 12,6 przypadków na milion wstrzykniętych drugich dawek szczepionki mRNA wśród osób w wieku 12-39 lat.^[8,14] W przeciwieństwie do powyższych danych, w naszym badaniu stwierdzono: jeden przypadek zapalenia mięśnia sercowego, cztery przypadki subklinicznego zapalenia mięśnia sercowego i dwa przypadki zapalenia osierdzia wśród 301 uczestników, jednakże każdy przypadek miał łagodne objawy.

Częstość występowania zapalenia mięśnia sercowego/zapalenia osierdzia w naszym badaniu może być większa niż w innych badaniach ze względu na protokół badania, który wymagał oznaczenia wyjściowego stężenia troponiny-T, CK-MB, EKG i echokardiografii przed szczepieniem. Dwa retrospektywne badania z Izraela^[8,9] wykazały nieco inną częstość występowania tych jednostek nozologicznych w porównaniu z danymi CDC, co może wynikać z różnych metod zbierania danych i odmiennych kryteriów rozpoznawania zapalenia mięśnia sercowego.

Montgomery i współpracownicy opisali 23 mężczyzn z personelu wojskowego, u których rozpoznano zapalenie mięśnia sercowego po wystąpieniu ostrego, początkowo nagłego bólu w klatce piersiowej w ciągu 4 dni od podania szczepionki mRNA COVID-19.^[21]

W innym badaniu prospektywnym opisano sześciu mężczyzn, którzy byli hospitalizowani z podejrzeniem zapalenia mięśnia sercowego - wszyscy wkrótce po podaniu drugiej dawki szczepionki BNT162b2 mRNA COVID-19.^[22]

Zapalenie mięśnia sercowego związane ze szczepieniem COVID-19 mRNA występuje głównie u nastolatków płci męskiej w ciągu 1 tygodnia po szczepieniu, zwykle po drugiej dawce szczepionki, z odzyskaniem funkcji serca w ciągu 1-5 tygodni po hospitalizacji.^[8,12]

Mechanizm nie jest znany, ale może być związany z sekwencją mRNA, która koduje białko spike wirusa SARS-CoV-2, lub z odpowiedzią immunologiczną po szczepieniu.^[17,23] Natomiast częstość występowania uszkodzenia serca lub zapalenia mięśnia sercowego związanego z infekcją COVID-19 jest znacznie większa i szacowana na 100 razy większą niż zapalenie mięśnia sercowego związane z mRNA COVID-19.^[24,25] Ponadto zapalenie mięśnia sercowego związane ze szczepionką mRNA charakteryzuje się ogólnie łagodnym przebiegiem i dobrym wynikiem leczenia.

W omawianym badaniu ból w klatce piersiowej został uznany za niepokojący efekt uboczny po wstrzyknięciu szczepionki BNT162b2 mRNA. Chociaż objawy kliniczne ustąpiły spontanicznie u wszystkich pacjentów, możliwość wystąpienia zapalenia mięśnia sercowego związanego ze szczepionką pozostaje nieznana. Brak jest opisu długoterminowych wyników stosowania szczepionki COVID-19 ale w naszym badaniu u prawie 100 proc. pacjentów z objawami zapalenia mięśnia sercowego ustąpiło w ciągu 1-2 tygodni, co jest zgodne z innym badaniem.^[17] Konieczny jest jednak długoterminowy nadzór z kontrolnymi badaniami kardiologicznymi, zwłaszcza MRI serca u pacjentów z zapaleniem mięśnia sercowego związanym ze szczepionką.

W niniejszej pracy u jednego chorego, przyjętego do oddziału intensywnej terapii z ujemnym wynikiem PCR dla COVID-19, po zastosowaniu szczepionki mRNA COVID-19 rozpoznano zapalenie mięśnia sercowego, wykazując nieprawidłowości w badaniach enzymów sercowych (troponina-T, CK-MB), EKG, echokardiografii i MRI serca. Ponieważ chory pozostawał stabilny klinicznie, w trakcie hospitalizacji nie wskazano do wykonania biopsji endomiokardialnej. Chorego leczono przez 2 tygodnie Ibuprofenem - bez zalecanej terapii medycznej z powodu niewydolności serca, ponieważ w badaniach obrazowych stwierdzono prawidłową frakcję wyrzutową lewej komory (LVEF). Wszyscy pacjenci z subklinicznym zapaleniem mięśnia sercowego mieli podwyższoną troponinę-T bez podwyższenia CK-MB. Poziom troponiny-T był również wysoce czuły dla przesiewowego zapalenia mięśnia sercowego po szczepieniu. Dwóch pacjentów, u których rozpoznano zapalenie osierdzia, miało prawidłowy poziom troponiny-T ale ogólnie podwyższony poziom białka c-reaktywnego (CRP) lub wskaźnik sedymentacji erytrocytów (ESR). U wszystkich siedmiu pacjentów z podwyższonym poziomem biomarkerów lub pozytywnymi wynikami badań laboratoryjnych stwierdzono prawidłową frakcję wyrzutową lewej komory (LVEF), a tylko u trzech pacjentów stwierdzono minimalny wysięk w osierdziu.

Konwencjonalne badanie echokardiograficzne może nie być idealnym narzędziem diagnostycznym w przypadku podejrzenia szczepionkowego zapalenia mięśnia sercowego z powodu łagodnych objawów klinicznych. U pacjentów biorących udział w omawianym badaniu konwencjonalne badanie echokardiograficzne było prawidłowe.

Parametry odkształcenia i szybkości odkształcenia (speckle tracking echocardiography - STE) są użytecznymi środkami diagnostycznymi o wysokiej czułości dla wczesnego wykrywania subklinicznych zaburzeń funkcji komór^[26], a rezonans magnetyczny serca w większości przypadków może być najlepszym sposobem potwierdzenia rozpoznania zapalenia mięśnia sercowego.

W niniejszej pracy u wszystkich naszych pacjentów z objawami kardiologicznymi przebieg choroby był łagodny. Byli oni leczeni Ibuprofenem przez 2 tygodnie, a enzymy sercowe wróciły do normy po 1-2 tygodniach leczenia ambulatoryjnego.

Zapalenie mięśnia sercowego może mieć cięższe objawy kliniczne, wymagające podania leku inotropowego lub wsparcia mechanicznego, jednak u jednego pacjenta z zapaleniem mięśnia sercowego w naszym badaniu, u którego wykonano badanie cMRI po 5 miesiącach od szczepienia, stwierdzono całkowite wyleczenie i brak blizn. Ogólnie rzecz biorąc, szczepienie COVID-19 mRNA daje wyjątkowo korzystne wyniki i powinno być zalecane u młodzieży.

Opisywane badanie miało pewne ograniczenia. Ze względu na ogólnokrajową tajską kampanię szczepień przeciwko COVID-19 rząd pilnie zadeklarował termin podania pierwszej dawki szczepionki mRNA COVID-19, a więc czas na zaopiniowanie przez komisję bioetyczną badań po pierwszej dawce był ograniczony. Jednak zapalenie mięśnia sercowego/zapalenie osierdzia, było częstsze w przypadku drugiej dawki szczepionki mRNA COVID-19. W naszym badaniu znalazło się kilku uczestników z subklinicznym zapaleniem mięśnia sercowego poprzedzonym bez objawów innych niż podwyższona troponina-T. Konieczne było zwrócenie się o zgodę na badanie krwi w dniu 14, co mogło ograniczyć udział w badaniu.

Mocne strony: Jest to pierwsze prospektywne badanie w Tajlandii podczas narodowej kampanii szczepień przeciwko COVID-19 dla młodzieży. Mocną stroną tego badania jest jego prospektywny projekt, w którym zastosowano seryjne pomiary enzymów sercowych, EKG I echokardiograficzne podczas trzech oddzielnych wizyt (dzień wyjściowy, dzień 3 i dzień 7). W trakcie całego omawianego badania stale współpracowało z sobą dwóch kardiologów z różnych instytucji w celu potwierdzenia rozpoznania zapalenia mięśnia sercowego i zapalenia osierdzia. Kolejną mocną stroną badania jest to, że uczestnicy i rodzice mogli skontaktować się z głównymi badaczami bezpośrednio przez internet lub telefonicznie w celu konsultacji i natychmiastowego leczenia.

Wnioski

Klinicznie podejrzewane zapalenie mięśnia sercowego jest przejściowo związane ze szczepionką BNT162b2 mRNA COVID-19 u niewielkiego odsetka młodocianych pacjentów. Ból w klatce piersiowej jest objawem alarmującym u pacjentów otrzymujących szczepionkę BNT162b2 mRNA COVID-19, zwłaszcza drugą dawkę BNT162b2. Stwierdziliśmy, że ryzyko wystąpienia tych objawów nie jest tak małe, jak podawano w innych doniesieniach, ale we wszystkich przypadkach objawy były łagodne i w ciągu 14 dni nastąpiło pełne wyzdrowienie.

Wkład autorów: Konceptualizacja, C,M,, S,M,, P,C,, A,P, i W,P,; Data curation, C,M,

S,M,, P,C,, A,P,; Analiza formalna, C,M,, S,M,, W,D,; Pozyskiwanie funduszy, C,M,; Badanie, C,M,; Metodologia, C,M,, S,M,, W,P,, A,P,; Administracja projektu, C,M,; Walidacja, C,M,, S,M,, W,D,; Pisanie - pierwotny projekt, C,M,, S,M,; Pisanie - przegląd i redakcja, C,M,, S,M,, P,C,, A,P, i W,P, Wszyscy autorzy przeczytali i zaakceptowali opublikowaną wersję manuskryptu,

Zgoda komisji etycznej: Projekt badania został zatwierdzony przez Komisję Etyczną Wydziału Medycyny Tropikalnej, Mahidol University (certyfikat nr MUTM 2021-068-01). Przed włączeniem do badania uzyskano od pacjentów pisemną świadomą zgodę.

Finansowanie: badanie otrzymało częściowe finansowanie z Departamentu Klinicznych Chorób Tropikalnych, Mahidol University. Fundatorzy nie mieli wpływu na projekt badania, zbieranie i analizę danych, decyzję o publikacji ani na przygotowanie manuskryptu.

Konflikt interesów: Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów.

Podziękowania: Dziękujemy wszystkim uczestnikom, którzy wzięli udział w tym badaniu. Chcielibyśmy podziękować Kong Thabbok Upatham Changkol Kho So Tho Bo School i Wachirathamsatit School za zespół i wsparcie procesu rejestracji. Dziękujemy firmie Roche za dostarczenie odczynników. Składamy specjalne podziękowania za finansowanie zapewnione przez Departament Klinicznej Medycyny Tropikalnej, Mahidol University. Specjalne podziękowania dla profesora Punnee Pitisuttitham, który udzielił cennych rad. Składamy również podziękowania pani Benjaluck Phonrat za wiele cennych rad. Specjalne podziękowania składamy panu Paulowi Adamsowi za cenne rady. Specjalne podziękowania kierujemy do Khun Arun Huntrap za wkład i wsparcie zespołu. Dziękujemy Johnowi Danielowi z Edanz (www,edanz,com/ac) za edycję projektu tego manuskryptu.

Bibliografia

1. Skowronski DM, De Serres G, Safety and Efficacy of the BNT162b2 mRNA Covid-19 Vaccine, N Engl J Med, 2021;384(16):1576- 77,

2. Walsh EE, Frenck Jk Rw, Falsey AR, Kitchin N, Absalon J, Gurtman A, et al, Safety and Immunogenicity of two RNA-based COVID-19 Vaccine Candidates, N Engl J Med, 2020;383:2439-50,

3. Oliver SE, Gargano JW, Marin M, Wallace M, Curran KG, Chamberland M, et al, The Advisory Committee on Immunization Practice's Interim Recommendation for use Pfizer-BioNTech COVID-19 vaccine - United states, December 2020, MMWR Morb Mortal Wkly Rep, 2020;69:1922-4,

4. Faix DJ, Gordon DM, Perry LN, Raymond-Loher I, Tati N, Lin G, et al, Prospective safety surveillance study of ACAM2000 smallpox vaccine in deploying military personnel, Vaccine, 2020;38(46):7323-30,

5. Muthukumar A, Narasimhan M, Li QZ, Mahimainathan L, Hitto I, Fuda F, et al, In-Depth Evaluation of a Case of Presumed Myocarditis After the Second Dose of COVID-19 mRNA Vaccine, Circulation, 2021;144(6):487-98,

6. Tschope C, Ammirati E, Bozkurt B, Caforio ALP, Cooper LT, Felix SB, et al, Myocarditis and inflammatory cardiomyopathy: current evidence and future directions, Nat Rev Cardiol, 2021;18(3):169-193,

7. Fairweather D, Cooper LT Jr, Blauwet LA, Różnice między płciami w zapaleniu mięśnia sercowego i kardiomiopatii rozstrzeniowej, Curr Probl Cardiol, 2013;38(1):7-46,

8. Witberg G, Barda N, Hoss S, Richter I, Wiessman M, Aviv Y, Grinberg T, Auster O, Dagan N, Balicer RD, Kornowski R, Myocarditis after Covid-19 Vaccination in a Large Health Care Organization, N Engl J Med, 2021;385(23):2132-39,

9. Mevorach D, Anis E, Cedar N, Bromberg M, Haas EJ, Nadir E, et al, Myocarditis after BNT162b2 mRNA Vaccine against Covid- 19 in Israel, N Engl J Med, 2021;385(23):2140-49,

10. Gargano JW, Wallace M, Hadler SC, Langley G, Su JR, Oster ME, et al, Use of mRNA COVID-19 Vaccine After Reports of Myocarditis Among Vaccine Recipients: Update from the Advisory Committee on Immunization Practices-United States, June 2021, MMWR Morb Mortal Wkly Rep, 2021;70(27):977-82,

11. Caforio AL, Pankuweit S, Arbustini E, Basso C, Gimeno-Blanes J, Felix SB, et al,; European Society of Cardiology Working Group on Myocardial and Pericardial Diseases, Current state of knowledge on aetiology, diagnosis, management, and therapy of myocarditis: a position statement of the European Society of Cardiology Working Group on Myocardial and Pericardial Diseases, Eur Heart J, 2013;34(33):2636-48, 2648a-2648d,

12. Su JR, McNeil MM, Welsh KJ, Marquez PL, Ng C, Yan M, Cano MV, Myopericarditis po szczepieniu, Vaccine Adverse Event Reporting System (VAERS), 1990-2018, Vaccine, 2021;39:839-45,

13. Shimabukuro TT, Nguyen M, Martin D, DeStefano F, Monitorowanie bezpieczeństwa w systemie Vaccine Adverse Event Reporting System (VAERS), Vaccine, 2015;33(36):4398-05, Centers for Disease Control and Prevention (CDC), Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP), Szczepionki przeciwko chorobie koronawirusowej 2019 (COVID-19), Accesssd January 23, 2022, https://www,cdc,gov/vac- cines/acip/meetings/slides-2021-10, html

14. Kuntz J, Crane B, Weinmann S, Naleway AL; Vaccine Safety Datalink Investigator Team, Myocarditis and pericarditis are rare following live viral vaccinations in adults, Vaccine, 2018;36(12):1524-27,

15. Bautista Garda J, Pena Ortega P, Bonilla Fernandez JA, Cardenes León A, Ramńez Burgos L, Caballero Dorta E, Ostre zapalenie mięśnia sercowego po podaniu szczepionki BNT162b2 przeciwko COVID-19, Rev Esp Cardiol (Engl Ed), 2021;74(9): 812-14,

16. Bozkurt B, Kamat I, Hotez Pj, Myocarditis with COVID-19 mRNA vaccines, Circulation, 2021;144:471-84,

17. Jeet Kaur R, Dutta S, Charan J, Bhardwaj P, Tandon A, Yadav D, et al, Cardiovascular Adverse Events Reported from COVID- 19 Vaccines: A Study Based on WHO Database, Int J Gen Med, 2021;14:3909-27,

18. Pardi N, Hogan MJ, Porter FW, Weissman D, Szczepionki mRNA - nowa era w wakcynologii, Nat Rev Drug Discov, 2018;17(4):261- 79,

19. US food and Drug Administration, Coronavirus (COVID-19) Update: FDA Authorizes Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine for Emergency Use in Adolescents in Another Importance Action in Flight Against Pandemic, Silver Spring, MD: US food and Drug Administration, 2021,

20. Montgomery J, Ryan M, Engler R, Hoffman D, McClenathan B, Collins L, et al, Myocarditis Following Immunization With mRNA COVID-19 Vaccines in Members of the US Military, JAMA Cardiol, 2021;6(10):1202-06,

21. Abu Mouch S, Roguin A, Hellou E, Ishai A, Shoshan U, Mahamid L, et al, Myocarditis following COVID-19 mRNA vaccination, Vaccine, 2021;39(29):3790-93,

22. Chilamakuri R, Agarwal S, COVID-19: Characteristics and Therapeutics, Cells, 2021;10(2):206,

23. Aikawa T, Takagi H, Ishikawa K, Kuno T, Myocardial injury characterized by elevated cardiac troponin and in-hospital mor- tality of COVID-19: An insight from a meta-analysis, J Med Virol, 2021;93(1):51-5,

24. Maiese A, Frati P, Del Duca F, Santoro P, Manetti AC, La Russa R, et al, Myocardial pathology in COVID-19 associated cardiac injury: a systematic review, Diagnostics (Basel), 2021;11(9):1647,

25. Hsiao JF, Koshino Y, Bonnichsen CR, Yu Y, Miller FA Jr, Pellikka PA, Cooper LT Jr, Villarraga HR, Speckle tracking echocardi- ography in acute myocarditis, Int J Cardiovasc Imaging, 2013;29(2):275-84,

Szukaj na tym blogu

W rzeczy samej